همیشه انگیزه و انگیزش یکی از مسئله های پر بحث در میان افراد بوده است که در دنیای روانشناسی ابعداد و زوایای مختلفی از آن مورد بررسی قرار گرفته است.انگیزه (Motivation) را بسیاری از افراد رکن اصلی تمامی اعمال و رفتار انسان ها میدانند.اما نگاه دین مبین اسلام و ائمه معصومین در رابطه با مبحث انگیزه چیست؟انگیزه در اسلام نیز دارای ابعاد و زوایای مختلفی است که به عبارت ها و بیان های گوناگونی مورد بحث قرار گرفته است.با بررسی روایات رسیده از معصومین علیهم السلام،متوجه میشویم که یکی از مسائلی که سبب به انجام رسیدن کارها میشود،وجود انگیزه است.ما در این مقاله سعی داشته ایم به بررسی موضوع انگیزه در روایات اسلامی بپردازیم تا با دیدگاه اهل بیت علیهم السلام نسبت به مقوله انگیزه بیشتر آشنا شویم.
انگیزه در زندگی انسان نقش مهمی دارد.بدون انگیزه تقریبا انسان هیچ اقدامی برای بهبود وضعیت مادی و معنوی خود نخواهد کرد.در طرف مقابل، اگر آدمی دارای انگیزه و اشتیاق بالایی باشد،بدون شک اقدام های مؤثر و مداومی را در جهت رسیدن به اهداف خود انجام خواهد داد.در اهمیت انگیزه روایتی از امام صادق علیه الاسلام نقل شده است که ایشان بیان میدارند که اگر انگیزه و نیت انسان در کاری قوی باشد،مطمئنا خستگی و ضعف در او پدیدار نخواهد آمد،چرا که انگیزه از اصلی ترین عوامل تحرک انسان ها است.
قالَ الصّـادقُ عليه السلام: ما ضَعُفَ بَدَنٌ عَمّا قَوِيَتْ عَلَيْهِ النِّيَّةُ.
بحارالأنوار، ج 67، ص 205
هرگز بدنى از آنچه كه «نيّت» و انگيزه نسبت به آن قوى باشد، ضعيف و ناتوان نمى شود.
وقتی روایات رسیده از ائمه معصومین را بررسی میکنیم،متوجه میشویم که مقوله انگیزه با عبارات و بیان های مختلفی ذکر شده است.همچنین هر حدیثی به نوع خاصی از انگیزه اشاره داشته است.این نوع نگاه به مسئله انگیزه در آیات قرآن کریم هم وجود دارد که در مقاله انگیزه در قران به صورت مفصل توضیح داده شده است.در علم روانشناسی،انگیزه به دو دسته کلی انگیزه های درونی و بیرونی تقسیم میشود.در روایات اسلامی نیز این دسته بندی را میتوان برای انگیزه متصور شد.ولی ممکن است عبارت انگیزه به طور صریح بیان نشده باشد ولی از مفهوم روایات میتوان این برداشت را داشت.ما در ادامه مقاله به این نوع دسته بندی ها و همچنین توضیحات مفصل تری نسبت به انواع انگیزه در روایات میپردازیم.
انگیزه بیرونی به انگیزه هایی میگویند که توسط عوامل خارجی در وجود ما پدید میایند.در روانشناسی دسته بندی های مختلفی برای انگیزه های بیرونی ذکر کرده اند که مهم ترین آنها میتوان به انگیزه پاداش و ترس اشاره نمود.در روایات رسیده نیز میتوانیم اهمیت و نحوه استفاده از این انگیزه های بیرونی را مشاهده کنیم.ما در این بخش به بررسی روایاتی میپردازیم که به مقوله انگیزه از نوع بیرونی آن پرداخته شده است.
یکی از نیازهای اصلی بشر،نیاز به دیده شدن و تحسین شدن است.بسیاری از افراد فقط برای تحسین شدن و یا دیده شدن، به هر کاری دست میزنند و این نشان دهنده وجود این نیاز عمیق در وجود تمامی انسان ها است.تجربه ثابت کرده است که پاداش دادن به افراد میتواند موجب تحسین و دیده شدن آنها شود و همین میتواند حس رضایت و در نهایت انگیزه آنان را در انجام امور بالا ببرد.امام علی علیه السلام در نامه خویش به مالک اشتر به این مسئله مهم این گونه پرداخته اند:
« واصِلْ فی حُسْنِ الثَّناءِ عَلَیهِم وَ تَعْدیدِ ما اَبْلٰی ذَوُو الْبَلاءِ مِنْهُم فَاِنَّ کَثْرَةَ الذِّکْرِ لِحُسْنِ اَفْعالِهِم تَهُزُّ الشُّجاعَ وَ تُحَرِّضُ النّاکِلَ اِنْ شاءَ اللَّهُ؛
نامه 53 نهج البلاغه
و همواره از آنان (به عنوان تشویق) ستایش کن و کارهای مهمی که انجام داده‌اند بر شمار، زیرا یادآوری کارهای ارزشمند آنان، شجاعان را (به سمت تلاش بیشتر) بر می‌انگیزاند، و ترسوها را به تلاش وا می‌دارد، انْ‌شاءَاللّٰهُ.
همانطور که در این بیان شریف مشاهده کردید.امام (علیه السلام) یکی از مهم ترین عوامل انگیزه را “تشویق زبانی و ذکر محاسن افراد” معرفی میکنند.
برای مطالعه بیشتر : خودسازی چیست و چگونه باید انجام شود؟
همچنین امام علی علیه السلام در یکی دیگر از نامه های خود به عمّالشان،در همان ابتدای نامه به بیان محاسن و تشویق نماینده خود میپردازند.
فَانَّکَ مِمَّن اسْتَظْهِرُ بِهِ عَلٰی اقامَةِ الدِّینِ وَ اقْمَعُ بِهِ نَخْوَةَ الاَثیمِ وَ اسُدُّ بِهِ لَهاةَ الثَّغْرِ المَخُوفِ.
نامه 46 نهج البلاغه
همانا از تو کسانی هستی که در یاری دین از آنها کمک می‌گیرم، و سرکشی و غرور گناهکاران را درهم می‌کوبم، و مرزهای کشور اسلامی را که در تهدید دشمن قرار دارند حفظ می‌کنم.
یکی دیگر از انواع انگیزه های بیرونی،انگیزه ترس است.انگیزه ترس نیز گاهی میتواند سبب شود که سرعت کار و انگیزه افراد به دلیل دانستن عواقب دردناک در صورت خطا و اشتباه، بالابرود. یکی از نمونه های بارزی که در اسلام از انگیزه ترس استفاده شده است “حدود شرعی” است.حدود شرعی تا حدی سبب میشود که افراد به خاطر ترس از عقوبت سختی که برای اعمال ناشایست در پی دارد،از انجام این نوع اعمال خودداری کنند.در همین زمینه پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میفرمایند:
حَدٌ یُقٰامُ فی الْارْضِ اَزْکٰی مِنْ عِبادَةِ سِتّینَ سَنَةً
مستدرك الوسائل : 18/9/21843
بر پا شدن يك حدّ [الهى ]در روى زمين، پاكيزه تر از عبادت شصت سال است
همچنین در روش استفاده از انگیزه ترس و عقوبت،باید در افراد مختلف تفاوت قائل شد.امام علی علیه السلام در روایتی دقیق این موضوع را اینگونه بیان میدارند:
عُقُوبَةُ العُقَلاءِ التَّلْویحُ، عُقُوبَةُ الْجُهَلاءِ التَّصْریحُ؛
غرر الحكم : 6328 ـ 6329
کیفر دادن خردمندان، به اشاره است و کیفر دادن نادانان به تصریح
بعد از بررسی انگیزه بیرونی در احادیث و روایات،نوبت به بررسی روایاتی میرسد که به انگیزه درونی اشاره دارند.انگیزه درونی،نوعی از انگیزه است که در وجود انسان شکل میگیرد و عوامل خارجی به طور مستقیم در آن دخالتی ندارند.از مهم ترین عوامل ایجاد انگیزه درونی در روایات میتوان به موارد زیر اشاره کرد که در ادامه این مقاله به توضیح و شرح هرکدام میپردازیم.
از مهم ترین عوامل ایجاد انگیزه درونی طبق روایات اسلامی:
برای افزایش انگیزه،اهل بیت علیهم السلام راهکارهای مفید و کاربردی معرفی کرده اند که عمل و توجه به آنها میتواند انگیزه ما را در زندگی و فعالیت های روزمره بالا نگه دارد.
توکل و امید به لطف خدا را میتوان اولین،مهم ترین و پر قدرت ترین عامل افزایش انگیزه دانست.چراکه وقتی شما به قدرتی بسیار بالا ایمان داشته باشید،به طور طبیعی انگیزه و امیدتان بالا خواهد رفت زیرا پشت خود را گرم میدانید و به خودتان جسارت انجام فعالیت های بیشتری را میدهید.توکل به خدا میتواند قدرت و انگیزه مارا بالا ببرد و در نتیجه انجام کارهای مشکل برای ما آسانتر بشود.امام علی علیه السلام این مسئله را اینطور بیان میدارند:
مَنْ تَوکَّلَ عَلَى اللّه ذَلَّتْ لَهُ الصِّعابُ وَتَسَهَّلَتْ عَلَیْهِ الأَْسْبابِ؛
غررالحكم، ح 9028
هر کس به خدا توکل کند، دشوارى ها براى او آسان مى شود و اسباب برایش فراهم مى گردد.
تفکر بیش از اندازه به شکست های گذشته و همچنین ترس و خیالبافی های منفی نسبت به آینده از مهم ترین دلایل نا امیدی و بی انگیزگی افراد است.درست است که باید از گذشته عبرت گرفت و برای آینده برنامه ریزی کرد ولی این نباید سبب شود که ما در گذشته یا آینده خود متوقف بمانیم و انگیزه خودمان را برای ادامه راه پایین بیاوریم.امام علی علیه السلام در بیانی موشکافانه از فرصت های امروز اینگونه سخن میگویند:
ماضِیَ یَومِکَ فائِتٌ وَ آتیهِ مُتَّهَمٌ وَ وَقْتُکَ مَغْتَنَمٌ فَبادِرْ فیهِ فُرصَهَ الاِمکانِ؛
تصنیف غرر الحکم: 473 ح10808
دیروزت از دست رفت و به فردایت یقین نیست، پس امروزت را غنیمت بشمار و این فرصت فراهم شده را دریاب.
از عوامل دیگر که میتواند به بالا بردن انگیزه ما در کارها کمک کند،برنامه ریزی صحیح و درست است.یک برنامه خوب به شما اعتماد به نفس میدهد و کمک میکند که بدانید دقیقا چه کارهایی را میخواهید انجام دهید و چگونه باید انجام بگیرد،همین موضوع سبب میشود که انگیزه شما نیز بالا برود.امام صادق علیه السلام اهمیت بسیار ویژه ای برای برنامه ریزی قائل اند،به طوری که آن را نیمی از زندگی دنیوی ما به حساب میاورند:
اَلتَّقْدیرُ نِصْفُ العَیْشِ؛
تحف العقول
برنامه ریزی نیمی از زندگی است.
برای مطالعه بیشتر:برنامه خودسازی چیست و چگونه باید انجام بگیرد؟
انسان های بدبین همیشه تمام تمرکزشان بر روی مشکلات و ضعف ها است.بنابراین نمیتوانند امید را در خود به وجود بیاورند و همین موضوع سبب میشود که تلاشی هم برای انجام کارها نکنند و انگیزه ای برای رشد و پیشرفت نداشته باشند.یکی از مهم ترین عوامل افزایش انگیزه که در روایات نیز به آن اشاره شده است،خوش بینی است.با خوش بینی انسان به آرامش میرسد و کارها راحت تر به جریان میافتد.امام صادق علیه السلام در همین خصوص میفرمایند:
خُذْ مِن حُسنِ الظَّنِّ بِطَرَفٍ تُرَوِّحُ بهِ قَلبَكَ و يَرُوحُ بهِ أمرُكَ
ميزان الحكمه/ج6/ص568
از خوشبين بودن بهره اى برگير ، تا با آن دلت را آرام كنى و كارَت پيش رود
از دیگر عواملی که سبب میشود انسان برای کاری انگیزه پیدا کند،پیدا کردن یک شریک و همراه است که با ما در یک مسیر پیش برود.داشتن همراهی هم مسیر و یکدل سبب میشود که شما از او نیرو و انگیزه بگیرید و او هم از شما انگیزه دریافت کند.اگر قادر باشید که همچنین فردی را برای رسیدن به هدف خود پیدا کنید،مسیر شما بسیار آسانتر و سهل تر خواهد شد.امام علی علیه السلام در توصیه ای میفرمایند که سعی کنید رفیقی برای خود بربگزینید که با شما همشکل و هم مسیر باشد:
الصاحِبُ كالرُّقعَةِ فَاتَّخِذْهُ مُشاكِلاً
ميزان الحكمه جلد۶ صفحه ۱۹۱
دوست، مانند وصله لباس است؛ بنا بر اين، دوستِ همگون با خودت انتخاب كن
تجربه و علم ثابت کرده است که افرادی که در مسیر علایق و استعدادهای خود حرکت میکنند،از زندگی لذت بیشتری میبرند و انگیزه ی بیشتری برای فعالیت های خود دارند.هر انسانی دارای استعدادها و توانمندی های خاص و ویژه ای است که با کشف آنها و حرکت در مسیر آنها،میتواند به رشد و شکوفایی بیشتری دست پیدا کند،همانطور که امام صادق علیه السلام انسان ها را مثل معادن طلا و نقره مثال میزند.
النّاسُ مَعادِنُ كمَعادِنِ الذَّهَبِ و الفِضَّةِ.
الكافي: 8/177/197
مردم معدن هايى چون معدن هاى طلا و نقره هستند.
این بیان نشان میدهد که نهان هر کسی داراری توانمندی های با ارزشی است که مانند معدن باید کشف و استخراج بشوند.و همچنین در بیان دیگری از امام علی علیه السلام نیز نقل شده که ایشان یکی از اهداف برانگیخته شدن پیامبران را کشف گنجینه ها و استعدادهای درونی انسان ها معرفی میکنند.
فبَعَثَ فيهِم رُسُلَهُ و واتَرَ إلَيهِم أنبياءهُ ؛ لِيَستَأدُوهُم مِيثاقَ فِطرَتِهِ ، و يُذَكِّروهُم مَنسِيَّ نِعمَتِهِ ، و يَحتَجُّوا علَيهِم بالتَّبليغِ ، و يُثيروا لَهُم دَفائنَ العُقولِ ، و يُرُوهُم آياتِ المَقدِرَةِ .
نهج البلاغة : الخطبة 1
پس [خداوند] رسولان خود را در ميان آنان برانگيخت و پيامبرانش را پياپى سوى ايشان فرستاد، تا از آنان بخواهند عهد الهى را كه در فطرتشان نهاده است، بگزارند و نعمت فراموش شده او را به يادشان آورند و با رساندن پيام الهى حجّت را بر آنان تمام كنند و گنجينه هاى خردهايشان را بيرون آورند و نشانه هاى قدرت [خدا] را به آنها نشان دهند.
بنابراین برای داشتن انگیزه بهتر است که استعداد و علایق خود را بررسی و کشف نمایید و سعی کنید در همان مسیر قدم بگذارید.
دلیل بسیاری از بی انگیزگی ها و بی حوصلگی ها،نداشتن تفریح و استراحت مناسب است.اگر شما به خوبی استراحت و تفریح نداشته باشید،به مرور زمان خسته میشوید و این خستگی سبب بی انگیزگی شما خواهد شد.بنابراین برای داشتن انگیزه، بهتر است اوقاتی از زندگی خود را به تفریحات سالم اختصاص دهید.رسول خدا صل الله علیه و آله شبانه روز عاقل را به چند بخش تقسیم میکنند که یکی از آنها ساعتی برای استراحت و تفریح است که داشتن این ساعت را کمک برای ساعات دیگر میدانند
فَإِنَّ هذِهِ السّاعَةَ عَوْنٌ لِتِلْکَ السّاعاتِ وَ اسْتِجامٌ لِلْقُلُوب
خصال صدوق
اين ساعت ياور و مايه يك دله شدن و توزيع ديگر ساعت‌هاست.
ما در این مقاله سعی کردیم به بررسی روایات و احادیثی که میتواند به مقوله انگیزه و انگیزش مرتبط باشد،بپردازیم،اگر شما نظر،یشنهاد یا سوالی دارید میتوانید در بخش نظرات این مقاله با ما در ارتباط باشید.
جستجو در بین همه دسته ها
