خودسازی در نهج البلاغه

مقالات

نهج البلاغه یکی از بزرگترین و مهم ترین کتاب های شیعه است که مجموعه ای از خطبه های و نامه ها و جملات قصار امام علی علیه السلام را در خود جای داده است.این کتاب به دلیل محتوای والا و بلاغت بسیار قوی اش به برادر قرآن و شِبه قرآن،نام گذاری شده است.به دلیل اهمیت موضوع خودسازی،بخش های زیادی از این کتاب به مسائل مرتبط با نفس،تزکیه،خودشناسی و خودسازی اختصاص یافته است.ما در این مقاله سعی کرده ایم که گفتار هایی که از امیر المؤمنین علیه السلام راجع به خودسازی و تزکیه نفس نقل شده است را مورد بررسی قرار داده و نگاهی به خودسازی در نهج البلاغه داشته باشیم.

جایگاه و عملکرد نفس در خودسازی در نهج البلاغه

مراد ما از خودسازی،تزکیه نفس و ارتقاء آن است.برای شروع خودسازی لازم است ابتدا به خوبی با نفس و عملکرد آن آشنا شویم تا بتوانیم آن را بسازیم و پاک بگردانیمش.در رابطه با این مطلب،جمله ای از امام علی علبه السلام در نهج البلاغه نقل شده است که میفرمایند:

رَحِمَ اللّه ُ امرأً نَزَعَ عَن شَهوَتِهِ ، و قَمَعَ هَوى نَفسِهِ ؛ فَإِنَ هَذِهِ النَّفْسَ أَبْعَدُ شَیْ ءٍ مَنْزِعاً وَ إِنَّهَا لَا تَزَالُ تَنْزِعُ إِلَى مَعْصِیَةٍ فِی هَوًى؛
امام على عليه السلام : خدا رحمت كند كسى را كه از شهوت خود باز ايستد و هواى نفْسش را سركوب كند؛ زيرا كه اين نفْس خيلى دير باز مى ايستد و همواره مشتاق نافرمانى و هوس است.
خطبه176

در این عبارت امام علیه السلام،نفس را مشتاق نافرمانی و هوس معرفی میکند و میفرمایند که رسیدن به خودسازی و تزکیه نفس،مستلزم این است که انسان نفسش را کنترل نماید و جلوی هواهای نفسانی خود ایستادگی کند،چرا که اگر جلوی آن گرفته نشود،نفس روز به روز سرکش تر میشود و عملکرد و مکنیزم نفس اینگونه است که به سمت بدی ها و هوس ها گرایش دارد

توجه به خود در خودسازی در نهج البلاغه

امام علی علی السلام در خطبه ها و اندرزهای خود به این نکته توجه زیادی داشتن که انسان برای خودسازی باید توجه ویژه خود را صرف نفس خود کند و به عیوب دیگران توجه ننماید.چرا که کسی که تمرکز خود را روی نفس خود بگذارد وقت توجه به عیوب دیگران را ندارد و قادر خواهد بود خودسازی شخصیتی را بهتر انجام بدهد.در همین رابطه میفرمایند:

طُوبَى لِمَنْ شَغَلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ النَّاسِ وَ … فَكَانَ مِنْ نَفْسِهِ فِی شُغُلٍ
خوشا به حال كسی كه پرداختن به عیوب و رذائل اخلاقی خود، او را از پرداختن به عیوب و رذائل مردم باز دارد و خوشا به حال كسی كه همواره به خویش مشغول باشد
خطبه 176

همانطور که مشاهده کردید،باید بیشتر برنامه زندگی انسان برنامه خودسازی باشد تا برنامه برای اصلاح دیگران.همچنین ایشان در جای دیگری مضرات و پیامد هایی که “مشغول شدن انسان به دیگران” در پی دارد را بیان میدارند و میفرمایند که در این صورت شیاطین بر او مسلط گشته و شخص زشتی های عمل خود را هرگز نمیبیند:

فَمَنْ شَغَلَ نَفْسَهُ بِغَیْرِ نَفْسِهِ تَحَیَّرَ فِی الظُّلُمَاتِ وَ ارْتَبَكَ فِی الْهَلَكَاتِ وَ مَدَّتْ بِهِ شَیَاطِینُهُ فِی طُغْیَانِهِ وَ زَیَّنَتْ لَهُ سَیِّئَ أَعْمَالِه
هركس [به جای اینكه به خود مشغول باشد اولیت دیگری برگزیند و مشغول امور دیگر شود و] نفس خود را به غیر نفس خود مشغول دارد، در تاریكی ها و ظلمات سرگردان گردد و در مهلكه آشفته مشوّش شود و شیاطین مسلّط بر او، او را در طغیانگری ها بِكشند [یارى نمایند] و زشتى اعمال او را براى او بیابیارایند
خطبه 157

رابطه اصلاح دیگران و خودسازی در نهج البلاغه

اگر انسان قصد اصلاح دیگران را دارد،چگونه باید عمل کند؟امام علی علیه السلام در بخش هایی از سخنان خود به این مطلب اشاره دارند که کسی که قصد دارد پیشوا و مسئول عده ای از مردم باشد،باید ابتدا خودش را ساخته باشد و خودش مؤدب به آداب الهی باشد و پیش از این که با زبان بخواهد کسی را آموزش دهد باید این کار را با عملش انجام دهد:

مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً- [فَعَلَیْهِ أَنْ یَبْدَأَ] فَلْیَبْدَأْ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِیمِ غَیْرِهِ وَ لْیَكُنْ تَأْدِیبُهُ بِسِیرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِیبِهِ بِلِسَانِهِ وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالْإِجْلَالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِم
كسی كه خود را پیشوای مردم قرار داده، پیش از تعلیم دیگران، باید به ادب كردن خویش بپردازد و پیش از آنكه به گفتار، تعلیم دهد، به كردار ادب كند، و كسی كه خود را تعلیم دهد و ادب اندوزد، برای تكریم و بزرگداشت شایسته تر است نسبت به كسی كه دیگری را تعلیم دهد و ادب آموزد.
حكمت 73

نکته قابل توجه دیگری که در باب خودسازی و کمک به اصلاح دیگران بیان شده است این است که گاهی برای اصلاح دیگران،انسان ناچار است که خود و نفس خودش را به تباهی و فساد بکشد،مثلا متوسل به زور و اعمال ناشایست شود،ولی امام علیه السلام این روش را کاملا نادرست میپندارد و بیان میدارد که:

والله! لاأَرَى إِصْلَاحَكُمْ بِإِفْسَادِ نَفْسِی
به خدا قسم! هیچ گاه حاضر نیستم برای اصلاح شما، خودم را به فساد و تباهی بكشم
خطبه 69

اهمیت نماز در خودسازی

طبق فرمایشات امام علی علیه السلام،یکی از افعالی که تاثیر مستقیمی در خودسازی و همچنین در تمامی امورات زندگی انسان دارد،نماز است.نماز یک عمل عبادی است که بر هر مسلمانی واجب است اوقاتی را در روز به این عمل مهم اختصاص دهد.در همین رابطه،در کتاب نهج البلاغه آورده شده که:

صَلِّ الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا الْمُؤَقَّتِ لَهَا وَ لَا تُعَجِّلْ وَقْتَهَا لِفَرَاغٍ وَ لَا تُؤَخِّرْهَا عَنْ وَقْتِهَا لِاشْتِغَالٍ، وَ اعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَيْءٍ مِنْ عَمَلِكَ تَبَعٌ لِصَلَاتِكَ.
نماز را در وقت خودش به جاى آر؛ نه اینكه در بیكارى زودتر بخوانى و به هنگام درگیرى و كار آن را تأخیر بیندازى. بدان كه تمام كردار خوبت، در گرو نماز است
نامه 27

همانطور که در این عبارت مشاهده کردید،امام تمامی اعمال نیکو را در گرو نماز میدانند و اینطور میتوان برداشت کرد که تمامی اعمال نیکو بدون یک نماز خوب،اثری ندارد و نمیتواند سبب خودسازی و بهبودی نفس انسان شود.همچنین کیفیت نماز نیز بسیار مهم است که باید به موقع و در اول وقت اقامه شود.

مراحل خودسازی در نهج البلاغه

امام علی علیه السلام در نامه خودشان به فرزندشان امام حسن علیه السلام،8 مرحله برای خودسازی را ذکر میکنند که برای کسی که قصد خودسازی و تزکیه نفس دارد،دانستن این 8 مرحله میتواند راهگشا باشد.خلاصه این مراحل خودسازی به این شرح است:

زنده کردن دل
میراندن دل از هوس ها
کسب یقین
صفا بخشی به قلب
جلوگیری از سرکشی نفس
اقرار به فناپذیری
کسب بصیرت
حراست از قلب

عبارت کامل امام علی علیه السلام که در نامه ایشان نقل شده،این گونه است:

أَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَهِ، وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَهِ، وَ قَوِّهِ بِالْیَقِینِ، وَ نَوِّرْهُ بِالْحِکْمَهِ، وَ ذَلِّلْهُ بِذِکْرِ الْمَوْتِ، وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ، وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ الدُّنْیَا، وَ حَذِّرْهُ صَوْلَهَ الدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ؛ وَ اعْرِضْ عَلَیْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِینَ، وَ ذَکِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنَ الْأَوَّلِینَ،
دلت را با موعظه زنده کن، و با بی‌میلی به دنیا بمیران. آن را با یقین قوی ساز، با حکمت روشن کن، و با یاد مرگ فروتن و خوار گردان. وادارش که به فنای خویش اقرار کند، او را بر فجایع دنیا بینایش کن، و از هجومِ سختی‌های روزگار، و زشتیِ دگرگونی شبها و روزها بر حذر دار.خبرهای گذشتگان را به او عرضه کن، و آنچه را بر سر پیشینیان تو آمد به یادش آور
نامه‌ی 31

همانطور که مشاهده کردید،امام 8 مرحله از مراحل خودسازی را ذکر کرده اند و راهکار رسیدن به هر کدام را نیز بلافاصله بیان داشته اند.اگر میخواهید با مراحل خودسازی بیشتر آشنا شوید،توصیه میکنیم مقاله مراحل خودسازی را نیز مطالعه بفرمایید.

خودسازی اخلاقی در نهج البلاغه

مسائل اخلاقی یکی از کلیدی ترین مباحثی است که در نهج البلاغه مورد بحث قرار گرفته و امام علی علیه السلام درباره این مباحث فرمایشات بسیار زیادی دارند.امام،حُسن خلق و خوش اخلاقی را از بزرگترین شرافت انسان مینامند:

و أکرم الحسبِ حُسن الخُلق
گرامی ترین شرافت و بزرگی اخلاق نیک است

همچنین در جملات دیگری بهترین دوست و همنشین انسان را اخلاق خوب معرفی میکنند:

و لا قرینَ کَحُسن الخلق
هیچ همنشینی مانند اخلاق نیک و زیبا نیست
کلمات قصار ۱۱۳

همچنین در رابطه با فضائل احخلاقی و اثرات آن نیز در بیانات امام،جملات زیادی دیده میشود از جمله برای قناعت

کفی بالقناعه مُلکاً، و بحُسن الخُلق نعیماً
قناعت برای پادشاهی و اخلاق نیکو برای برخورداری از ناز و نعمت کافی است

و در بخش های دیگری از نهج البلاغه به ذکر رذائل اخلاقی پرداخته شده و بیان شده که این رذائل چه پیامد ها و چه مضراتی را در پیش دارند:

الحرصُ و الکبرُ و الحسدُ دواعٍ إلی التَّقحُّمِ فی الذّنوب
آزمندى و تكبّر و حسادت ، انگيزه هاى فرو رفتن در گناهان است .
الحكمة 371

یکی از رذائل اخلاقی که بیانات زیادی در رابطه با آن نقل شده،تکبر و خودبزرگ بینی است.این نشان دهنده اهمیت این مسئله است و مشخص میشود که درمان این رذیله برای خودسازی اخلاقی واقعا مهم و ضروری است.امام در نامه خود به مالک اشتر میفرمایند:

هرگاه سلطه و قدرتی که داری در تو نخوت یا تکبّری پدید آورد، به عظمت سلطنت و پادشاهی خداوند که بالاتر از توست بنگر و قدرتش بر تو را ببین که تو آن اندازه بر خودت قدرت نداری. این توجّه، غرور و سرکشی ات را فرومی‌ نشاند و سرافرازی را از تو بازمی دارد و عقل و خردی که از تو دور گشته را به تو بازمی گرداند
نامه 53

نقش قرآن در خودسازی

امام علی علیه السلام بیانات بسیار ویژه ای در رابطه با قرآن و اثر آن در رابطه با خودسازی بیان داشته اند.طبق فرمایشات امام،قرآن دوای درد های انسان و راه حلی برای مشکلات انسانی است که با توسل به آن میتوان بر آنها غلبه کرد:

فاستشفوه مِن أدوائکم، واستعینوا به علی لأوائکم، فأنّ فیه شفاءً مِن أکبر الدّاء: و هو الکفرُ و النّفاق، والغیّ و الضّلال، فاسألوا اللهَ به و توجّهوا إلیه بحبّه
دوای درد خویش را از قرآن بجویید، و برای غلبه بر مشکلات خود از آن یاری بخواهید، زیرا قرآن دوای بزرگ ترین بیماری یعنی کفر و نفاق و تباهی و گمراهی است. پس با توسّل به قرآن حاجات خود را از خدا بخواهید، و با عشق به قرآن به خدا روی آورید
خطبه 176

یکی از ویژگی هایی که برای قرآن در نهج البلاغه ذکر شده،جلا و صفا بخشیدن دل با قرآن است.صفای دل یکی از ملزومات خودسازی است که بدون آن این امر مهم مشکل و یا ناممکن خواهد بود.امام علی علیه السلام میفرمایند:

ما للقلب جلاءٌ غیره
برای قلب جلایی غیر قرآن نیست
خطبه 176

اگر میخواهید از رابطه خودسازی و قرآن بیشتر بدانید،حتما مقاله خودسازی در قرآن را مطالعه بفرمایید.

صبر و پایداری در خودسازی

هماطور که میدانید رسیدن به شخصیت خودساخته نیاز به صبر و استقامت دارد.صبر در برابر سختی ها و مشکلات و فشار هایی که هم از طریق نفس و هم از طریق اطرافیان به انسان وارد میشود.بنابر همین مسئله،امام به فرزندشان امام حسن علهماالسلام دستور میدهند که برای خودساخته شدن باید صبر و پایداری به خرج داد.امام(علیه السلام) در نامه ۳۱ به امام حسن(علیه السلام) می‌ فرمایند:

«و عوِّد نفسک التَّصبُّرَ علی المکروه، و نِعمَ الخُلُق التّصبُّر فی الحقّ
خود را به صبر و پایداری در امور ناخوشایند عادت ده، که صبر و پایداری در راه حق، نیکو اخلاقی است
نامه 31

خودسازی جمعی در نهج البلاغه

یکی از فرازهای مهمی که در نهج البلاغه به آن اشاره شده،در رابطه با روابط اجتماعی و خودسازی جمعی است که در زندگی هر انسانی نقش بسیار مهمی دارد.دستوراتی که در نامه ایشان به فرزندشان امام حسن علیهماالسلام داده شده است،میتواند در بهبود روابط و خودسازی اجتماعی تاثیر بسیار زیادی بگذارد:

یا بنی إجعل نفسک میزاناً فیما بینک و بین غیرک، فأحبِب لِغیرک ما تحبُّ لِنفسک، و اکرَه لهُ ما تکرهُ لها، و لا تظلم کما لا تحبّ أن تُظلم و أحسن کما تحبّ أن یحسن إلیکَ، واستقبح مِن نفسک ما تستقبحُهُ مِن غیرک، و ارْضَ من النّاس بما ترضاه لهم مِن نفسک و لا تقل ما لا تعلمُ و إن قلّ ما تعلمُ، و لا تَقُل ما لا تُحبّ أن یقال لک
پسرم! در آنچه بین تو و دیگری است خود را میزان و ترازو قرار ده، پس برای دیگری بپسند آنچه برای خود می‌ پسندی، و نخواه برای دیگری آنچه برای خود نمی‌ خواهی، همان‌گونه که نمی‌ خواهی بر تو ستم شود تو نیز به دیگران ستم مکن، نیکی کن چنان‌که دوست داری به تو نیکی شود، کاری که از دیگران زشت می‌ شماری از خودت نیز زشت شمار. و برای مردم راضی شو به آنچه برای خود از سوی آنان راضی می‌ شوی. آنچه را نمی‌ دانی مگو هر چند دانسته هایت اندک باشد، و آنچه را دوست نداری درباره تو بگویند تو نیز درباره دیگران مگو
نامه 3

ما در این مقاله سعی کردیم به بیاناتی که در کتاب نهج البلاغه و در رابطه با خودسازی بیان شده است،اشاره داشته باشیم و آن ها را بررسی نماییم.شما نیز اگر نظر و پیشنهادی در این رابطه داشتید میتوانید با ما در بخش نظرات در میان بگذارید.

نهج البلاغه